Przystanek mediacja, kierunek współpraca

Codziennie rodziny, pary małżeńskie, sąsiedzi, pracownicy i szefowie, sprzedawcy i konsumenci, przedsiębiorstwa i związki zawodowe, a także całe narody stają przed podobnym dylematem – w jaki sposób konstruktywnie rozwiązywać spory. Odpowiedzią są mediacje.

Żyjąc w społeczeństwie, pełniąc różnorakie role, codziennie na różnych polach naszych działań jesteśmy uwikłani w stosunki i relacje z innymi ludźmi. A ponieważ różnimy się między sobą, mamy inne doświadczenia, poglądy, wiedzę, opinie, potrzeby i oczekiwania, to konflikty, związane z nimi perturbacje i negocjacje, są trwałym elementem naszego współistnienia.

Conflictus – zderzenie

Słowo „konflikt” pochodzi od łacińskiego conflictus, co oznacza „zderzenie”. Konflikt określa się jako spór, zatarg, kolizję, sprzeczność interesów, dążeń, poglądów, antagonizm. Spory budzą silne emocje, nierozwiązywane – eskalują i mogą doprowadzić do rozpadu relacji, niechęci czy nawet nienawiści. Można przed nimi uciekać, udawać, że ich nie ma, rezygnować ze swoich potrzeb i celów, albo zaciekle walczyć o swoje racje. Zanim jednak wybierzemy jedną z tych automatycznych, nawykowych, emocjonalnych reakcji w konflikcie, warto zastanowić się nad tym, jak sobie poradzić, aby minimalizować koszty psychiczne i ekonomiczne. Tutaj z pomocą przychodzi podejście mediacyjne – w miejsce walki między stronami sporu oferuje ono stworzenie przestrzeni do rozmów i działań tak, aby współdziałający ze sobą ludzie znaleźli rozwiązanie przeżywanych we wzajemnych interakcjach trudności. Dzięki temu kryzys spowodowany konfliktem staje się szansą do dalszego rozwoju rodziny, społeczności lokalnej, zespołu pracowniczego.

„Mediare” – czyli „być w środku” sporu

Mediacja to „pośredniczenie w sporze”, „dogadanie się” (za: „Słownik Języka Polskiego”, PWN, wydanie I, Warszawa 1995r.). W procesie mediacji konieczne jest nie tylko istnienie przedmiotu sporu i stron konfliktu, ale także „trzeciej siły”, czyli kogoś bezstronnego, kto może pomóc skłóconym osobom spojrzeć na sprawę z innej perspektywy. Korzystanie z pomocy mediatora zasadne jest w sytuacjach, w których istniejący między stronami spór nie może zostać rozwiązany w bezpośrednich negocjacjach na skutek np. bardzo silnych emocji, trudności z komunikacją wzajemną, braku zaufania czy złożoności problemu. Strony mogą same zgłosić wniosek o mediację, i na podstawie zawartej umowy z mediatorem uzyskać wsparcie w samodzielnym znalezieniu rozwiązań konfliktu. Mediacja – jako procedura – jest też dziś stosowana coraz częściej na etapie spraw sądowych.

Podstawowe zasady mediacji

• Dobrowolność uczestnictwo w procesie mediacji oraz decyzja o ostatecznym porozumieniu się należy do stron sporu.

• Poufność mediator ma obowiązek zachowania w tajemnicy informacji pozyskanych w związku z procesem i przebiegiem mediacji.

• Bezstronność dbanie o równowagę między stronami oraz całkowity brak powiązań między mediatorem a którąkolwiek ze stron sporu.

• Neutralność mediator jest strażnikiem procedury i dobrowolności procesu, zachowuje neutralność wobec przedmiotu sporu i podejmowanych przez strony decyzji.

• Akceptowalność strony sporu akceptują obecność mediatora, jego rolę w prowadzeniu procesu, zasady i procedurę mediacji, a także wszelkie ustalenia, na które wspólnie wyrażają zgodę.

Decydując się na mediację – zgodnie z zasadami dobrowolności i akceptowalności – uczestnicy sporu poddają się współpracy moderowanej przez mediatora, dążąc do zażegnania konfliktu, uniknięcia lub zakończenia procesu sądowego. Mediator – zgodnie z obowiązującymi go zasadami bezstronności i neutralności – nie opowiada się po żadnej ze stron, nie gromadzi argumentów, nie jest ekspertem w poruszanych kwestiach, i nie ma mocy w podejmowaniu decyzji w konflikcie klientów. Mediacja jest procedurą poufną, dostosowaną do potrzeb stron, pozwalającą zaoszczędzić im wiele emocji, czas i pieniądze, a także uniknąć formalności nieodłącznie związanych z drogą sądową. Zakończona zawarciem porozumienia (spisaniem ugody) daje ona możliwości odbudowania naruszonego w trakcie konfliktu między stronami zaufania, utrzymanie i dalszy rozwój relacji, czego nie umożliwia nawet najbardziej profesjonalnie przeprowadzone postępowanie sądowe.

Mediacja – od wrogości do współpracy

W sytuacji konfliktu każda ze stron reaguje emocjonalnie – ludzie widzą to, co mogą widzieć w takim stanie, czyli wyłącznie własną perspektywę, w tym błędy i winę drugiej strony. Najczęściej wtedy zupełnie inaczej postrzegają fakty i mają trudności w precyzyjnym komunikowaniu się, nawet na poziomie przekazywania sobie konkretnych informacji. Mediator stwarza warunki do rozwiązania zaistniałego konfliktu poprzez umożliwienie każdej ze stron wyrażenia swoich myśli, oczekiwań i odczuć, wzajemne wysłuchanie i zrozumienie potrzeb. Umożliwia on i moderuje współdziałanie stron – dzięki temu mogą podjąć działania nie przeciw sobie, a w kierunku znalezienia obustronnie satysfakcjonujących rozwiązań. Tylko od uczestników mediacji zależą więc uzgodnienia i rozwiązania, jakie wypracują i podejmą, w odróżnieniu od decyzji narzucanych stronom w sytuacjach, gdy spory rozstrzyga autorytet z zewnątrz – na przykład sędzia w sporze sądowym, kierownik czy dyrektor w konflikcie pracowników, nauczyciel w sporze uczniów, rodzic w konflikcie dzieci, itp. Samodzielne znalezienie rozwiązań sporu ma znaczenie szczególnie w sytuacjach, gdy strony z różnych względów będą pozostawać ze sobą w dalszych kontaktach. Są to w szczególności konflikty rodzinne, małżeńskie, okołorozwodowe (w tym o kontakty z dziećmi po rozstaniach, podział majątku), spory sąsiedzkie, konflikty pomiędzy współpracującymi ze sobą partnerami handlowymi, pracownikiem a pracodawcą, szefem a zespołem, urzędem gminy a jej mieszkańcami, nauczycielem a uczniem czy jego rodzicami itp. Mediacja prowadzona w profesjonalny sposób, zgodnie z jej zasadami (dobrowolność, akceptowalność, poufność, neutralność i bezstronność mediatora) rozbudza i wspiera kreatywność każdej ze stron, umożliwia efektywną współpracę, budowanie zaufania i wzajemności. Rozwiązywanie konfliktów w drodze mediacji przynosi pozytywne efekty zarówno jeśli chodzi o zmiany w sposobie myślenia, własny rozwój wewnętrzny osób w niej uczestniczących, jak też wzajemne zrozumienie, porozumiewanie się i umacnianie więzi międzyludzkich.

Mediacja a spory sądowe

Liczba spraw oczekujących na rozpatrzenie w sądach, długotrwałość i wysokie koszty związane z prowadzeniem postępowania sądowego, przy wzrastającej świadomości własnych uprawnień wśród obywateli, powodują, że wybór polubownego sposobu rozwiązywania konfliktu powinien stać się dziś realną i atrakcyjną alternatywą wobec skierowania sprawy spornej do sądu powszechnego. Mediacja umożliwia stronom sporu zakończenie konfliktu w tańszy, szybszy i mniej sformalizowany sposób niż na drodze sądowej. Można jej poddawać wszelkie rodzaje sporów, które strony rzeczywiście pragną rozwiązać – w zakresie m. in.: problemów społeczności lokalnych, umów cywilnoprawnych, sporów pracowniczych, konfliktów rodzinnych. Zaakcentowana wola stron przy wyborze mediatora podkreśla – zgodnie z zasadą dobrowolności – aktywną ich rolę w zakresie kształtowania procedury i przebiegu mediacji oraz ułatwia realizację celu, jakim jest satysfakcja z ugodowego rozwiązania sporu.

Jak zacząć mediację

Strony konfliktu mogą same zgłosić wniosek o mediację do mediatora, ośrodka mediacyjnego, stowarzyszenia, fundacji czy organizacji zawodowej. Zawierają wtedy umowę o mediację i na jej podstawie toczy się proces szukania rozwiązań konfliktu, opłacany przez strony zgodnie z komercyjnymi stawkami przyjętymi w umowie. Mediację stosowaną na etapie postępowania sądowego wszczyna się na skutek skierowania stron do mediacji w postanowieniu sądu. Do mediacji kierowane są sprawy, których okoliczności nie budzą wątpliwości, a strony dobrowolnie i świadomie dokonują wyboru tej pokojowej drogi w celu poszukiwania rozwiązań konfliktu. Mediacja nie powinna być prowadzona w sprawach, gdzie zdiagnozowana jest przemoc czy uzależnienia, w przypadkach przestępczości zorganizowanej oraz wielokrotnego powrotu do poważnego przestępstwa. Nie może również dotyczyć osób o głęboko zaburzonej strukturze osobowości, chorych psychicznie, niepoczytalnych itp. Zmiany ustawowe od 2016 roku przyniosły zaliczenie kosztów mediacji prowadzonej na skutek skierowania przez sąd do kosztów sądowych. Regulacja ta umożliwia zwolnienie osób niezamożnych od ponoszenia kosztów mediacji. Po dziś dzień nie powstały w naszym kraju natomiast żadne systemowe rozwiązania, które osobom o niskich dochodach umożliwiłyby korzystanie z mediacji pozasądowej.

Zawód – mediator

Mediator z założenia jest osobą zaufania publicznego, a pełniona przez niego funkcja wymaga odpowiednich kwalifikacji fachowych, wykształcenia, predyspozycji osobowościowych i doświadczenia życiowego. Mediatorzy profesjonaliści kończą dziś przygotowujące ich do pełnienia tego zawodu wydziały na wyższych uczelniach, niemniej jednak powinni przejść też odpowiednie intensywne szkolenia praktyczne. Praca w tym zawodzie wymaga ciągłego dokształcania się i doskonalenia swoich umiejętności, uczestnictwa w kursach, szkoleniach, seminariach itp. Mediator powinien także poprzez samokształcenie podnosić stale swój poziom wiedzy i doskonalić umiejętności prowadzenia mediacji. Jest to zawód, który zobowiązuje – do bycia osobą godną zaufania, kompetentną, wiarygodną, neutralną i bezstronną. Rozwój mediacji w Polsce w ciągu ostatnich lat przyniósł wiele możliwości dla jej prowadzenia. Powstały prywatne, profesjonalne firmy świadczące usługi w pozasądowym rozwiązywaniu konfliktów. Działają stowarzyszenia, fundacje, dbające o wypracowane standardy, rozwój i kompetencje mediatorów, prowadzące listy rekomendowanych mediatorów. Nie ma wątpliwości co do ogromnej roli społecznej mediacji, jak też co do faktu, że z efektów pracy mediatorów korzysta całe społeczeństwo.

Źródło: Czasopismo „O!”, nr 4 (5), marzec 2017