Program wsparcia młodzieży Youth Advocate Programmes (YAP)

Ekonomiczny i elastyczny model YAP powstał jako odpowiedź na społeczne i instytucjonalne zapotrzebowanie w obrębie wielopłaszczyznowego i kompleksowego działania na rzecz młodych ludzi i ich rodzin.

YAP jest podejściem systemowym, opartym na zasobach społeczności lokalnych, a polegającym na działaniach korekcyjnych, resocjalizacyjnych i prewencyjnych dotyczących nieletnich. Doświadczenia z Irlandii pokazują, że zakorzenienie w środowisku lokalnym odgrywa dużą rolę w skuteczności programów pomocowych.

Asystenci młodzieży*

To oni i ich codzienna praca mają kluczowe znaczenie dla powodzenia modelu YAP. Wśród asystentów młodzieży można spotkać ludzi z bardzo różnym wykształceniem i doświadczeniem – mogą to być wykwalifikowani studenci pracy socjalnej i psychologii, którzy chcą zdobyć doświadczenie zawodowe, matki dorosłych dzieci chcące pracować z młodzieżą, ale też osoby z wykształceniem podstawowym, zainteresowane angażowaniem młodych ludzi w sport i inne działania społeczności lokalnych. Nabór na asystentów odbywa się w środowisku lokalnym, a celem jest jak najlepsze dopasowanie wyłonionych osób do konkretnych młodych ludzi i ich rodzin. To, że asystenci pochodzą z tej samej społeczności co młodzież, jest istotnym aspektem programu, ponieważ dzięki temu mają oni wiedzę o potencjale i sposobach funkcjonowania swoich podopiecznych. Najważniejszymi cechami, którymi powinien charakteryzować się asystent młodzieży, są: nieosądzająca postawa, osadzenie w środowisku lokalnym, determinacja w niesieniu pomocy, umiejętność współpracy przy rozwiązywaniu problemów i pracy z podopiecznym z wykorzystaniem jego mocnych stron. Głównym zadaniem asystenta jest niesienie szeroko pojętej pomocy w rozwoju młodym ludziom ze środowisk szczególnego ryzyka, planowanie działań i wprowadzanie ich w życie. Obowiązki asystenta obejmują pomoc w nauce, wsparcie w realizacji obowiązku szkolnego i rozwijaniu kompetencji poszukiwanych na rynku pracy, pracę nad reintegracją rodziny ze społecznością lokalną, poszerzanie horyzontów młodzieży poprzez umożliwienie jej uczestnictwa w kulturze i edukacji. Wymienione działania nie wyczerpują listy zadań asystentów, którzy mają elastyczne godziny pracy, często pracują wieczorami i w weekendy. Jest to konieczne, ponieważ większość beneficjentów programu jest w wieku 10-18 lat, zatem w godzinach 8-16 przebywa w szkole. Na ogół asystenci działają 10-15 godzin tygodniowo i mają pod swoją opieką maksymalnie trzech klientów. Zdarzają się też przypadki, wynikające z potrzeb poszczególnych osób, że asystent pracuje tylko z jednym podopiecznym. Nie da się opisać typowego dnia asystenta, ponieważ jego działania uzależnione są od specyfiki rodziny, którą wspiera. Oparte na specjalnie przygotowanym, zindywidualizowanym planie wsparcia, mają na celu budowanie relacji, aby nie zmieniać młodych ludzi na siłę i nie wtłaczać ich w istniejące ramy, ale skłonić do odejścia od dysfunkcyjnych postaw i zachowań. Dwie trzecie czasu asystent pracuje z podopiecznym nad zmianą jego nieadaptacyjnych zachowań i postaw oraz wspiera go w kontakcie z instytucjami, np. w uregulowaniu jego sytuacji prawnej. Jedną trzecią poświęca na modelowanie konstruktywnych form spędzania czasu wolnego, naukę kompetencji społecznych oraz korzystnych dla podopiecznego postaw życiowych.

* Słowo «advocate» bywa również tłumaczone jako «rzecznik».

Podejście holistyczne

YAP jest organizacją pracującą z młodymi ludźmi, którzy są szczególnie zagrożeni pobytem w zakładzie poprawczym lub więzieniu, uzależnieniami, a także mającymi trudną sytuację rodzinną. Czasem YAP jest ostatnią nadzieją na ocalenie więzów rodzinnych i uchronienie młodych ludzi przed wypadnięciem poza nawias społeczności. Tam, gdzie opieka instytucjonalna zawodzi, wkracza YAP ze swoim holistycznym podejściem (z ang. wraparound model). Najważniejszym elementem tego programu jest tzw. indywidualny plan wsparcia (Individualised Service Plan), obejmujący formalną i nieformalną pracę nad umacnianiem więzi społecznych. Odpowiadanie na potrzeby młodzieży umożliwia asystentowi elastyczność budżetu, istotne jest również bezwarunkowe wsparcie, a także akceptacja beneficjenta bez względu na jego historię osobistą czy złożoność potrzeb. YAP pracuje również w oparciu o teorię podejścia skoncentrowanego na zasobach (strength-based practice). U podstaw tej teorii tkwi przekonanie, że podopieczny jest osobą zdolną do poradzenia sobie z napotykanymi trudnościami życiowymi. Na podobne aspekty kładzie nacisk model pozytywnego rozwoju młodzieży (Positive Youth Development), czyli empatyzowanie się z młodymi, edukowanie ich i angażowanie w konstruktywne działania, odkrywanie mocnych stron i wzmacnianie pozytywnych postaw zamiast koncentracji na tym, co jest „nie tak”. Psychologowie wyróżniają kilkanaście kluczowych aspektów pozytywnego rozwoju, m.in.: rozwijanie kompetencji społecznych, poznawczych i emocjonalnych, wzmacnianie wiary w swoje możliwości i w przyszłość, wspieranie więzi z rodziną i ze szkołą, kształtowanie psychicznej odporności (z ang. resilience) oraz działanie na rzecz rozwoju duchowego. W literaturze określa się je jako czynniki chroniące, ponieważ – wspierając rozwój – zapobiegają podejmowaniu przez młodzież zachowań ryzykownych i popadaniu w konflikt z prawem. Podejście holistyczne YAP łączy wsparcie dostosowane do indywidualnych potrzeb, uwzględniające sytuację danej rodziny, z działaniami mającymi na celu reintegrację ze środowiskiem lokalnym. Od wieków w wielu kulturach znana jest praktyka budowania sieci wsparcia. Indianie nazywali ją „mówiącym kręgiem”, a słynne powiedzenie z Ghany „Potrzeba całej wioski, aby wychować dziecko”, pochodzi właśnie z tej tradycji. Dzięki temu YAP ma pewność, że dopasowuje plan wsparcia do potrzeb rodziny, a nie rodzinę do dostępnych form wsparcia. Cel jest jeden – przygotować podopiecznych do samodzielnego funkcjonowania po wycofaniu się asystenta. Pokazuje to historia pewnego młodego człowieka, mającego problem z kontrolą gniewu, co wpływało na jego problemy szkolne: „Moja asystentka spotkała się z nauczycielem i zastępcą dyrektora i wyjaśniła im te problemy, dzięki czemu mogłem udowodnić sobie i pokazać im, że w głębi duszy nie byłem tak pozbawiony emocji i nieskory do współpracy, jak o mnie myśleli.” Asystenci sami muszą wypracowywać i dobrać metody, by dostosować je do potrzeb i sytuacji podopiecznego. Ta asystentka zastosowała m.in. mentoring. Stała się zaufanym doradcą i nauczycielem dla młodego człowieka. Jednym z najczęściej zadawanych pytań przy okazji YAP jest, czym ten program różni się od innych programów mentoringu, takich jak Big Brother lub Big Sister. Poniższa tabela pokazuje niektóre z tych różnic.

YAP – geneza i ekspansja na całym świecie

Program Youth Advocate Programmes (YAP Inc.) to organizacja non-profit, która opracowała model reagowania na potrzeby młodzieży z grupy ryzyka (najbardziej zagrożonej przestępczością) i jej rodzin na całym świecie. Organizacja została założona w 1975 roku przez Toma Jeffersa w odpowiedzi na potrzebę reintegracji społecznej młodych ludzi, osadzonych wraz z dorosłymi w zakładzie poprawczym w Pensylwanii. Od tego czasu organizacja znacznie się rozwinęła i dziś obejmuje swoją opieką ponad 13 000 rodzin w 19 stanach USA. Obecnie program YAP jest realizowany w niemal każdym hrabstwie w Irlandii. „Kiedy YAP pojawiła się w Irlandii w 2002 roku, moja organizacja starała się współpracować z rodzinami wysokiego ryzyka. Asystenci YAP z zaangażowali się w opiekę nad tymi rodzinami. Po pewnym czasie pracownicy socjalni zaczęli powierzać im również inne przypadki” – mówi Seamus Mannion, były kierownik regionalny Community Services w Irlandii. Miejscowy uniwersytet, który przeprowadzał ewaluację programu w 2004 roku, dowiódł w raporcie, że YAP odpowiada na potrzeby młodzieży i rodzin z grup ryzyka i jest popularny wśród klientów, ponieważ skupia się przede wszystkim na specyficznych, indywidualnych potrzebach beneficjentów. W ostatnich latach programy zostały zaadaptowane w Szwecji i Australii. Jednymi z najważniejszych atutów tego modelu są elastyczność i łatwość adaptacji w danej kulturze, społeczności. YAP został już dostosowany do potrzeb, kultury i systemów legislacyjnych wielu różnych krajów. Choć pierwotnie powstał jako metoda pracy z młodymi ludźmi mającymi problemy z prawem, szybko dostrzeżono jego potencjał i zaczęto stosować w innych obszarach pomocy. Modelu YAP zaczęto używać do pracy z młodzieżą w systemach pomocy społecznej, z niepełnosprawnymi młodymi ludźmi przebywającymi w ośrodkach z dala od swych rodzin, w szkołach, z różnymi grupami etnicznymi, takimi jak rodziny koczowników i Aborygenów. Australijska organizacja non-profit „Życie bez barier” (LWB) rozpoczęła pracę z programami YAP w roku 2012. Początkowo koncentrowała się na młodzieży przebywającej w zakładach poprawczych i penitencjarnych, lecz wkrótce rozszerzyła swoje działania o pracę z młodymi ludźmi wchodzącymi w dorosłość. LWB stosuje podejście holistyczne YAP w pracy nad odbudową „stałych, trwałych więzi podopiecznych ze społecznością” – według słów dyrektorki naczelnej „Życia bez barier”, Claire Robbs. W 2014 roku w Szwecji gmina Botkyrka postanowiła stworzyć swój własny model YAP, który jest nie tylko zgodny z zasadami YAP Inc. ale także dostosowany do lokalnego kontekstu, i wdrażany przez dział pomocy społecznej miejscowego samorządu.

Badania nad YAP

Znaczące badania na temat skuteczności modelu zostały przeprowadzone w Stanach Zjednoczonych i na uczelniach europejskich. Długoterminowa ewaluacja irlandzkiej YAP starała się odpowiedzieć na pytania: czy model ten jest skuteczny w kontekście danego kraju i czy programy YAP przyczyniają się do poprawienia jakości życia młodych ludzi i ich rodzin. Przeprowadzone badania statystyczne pokazują, że w Irlandii YAP ma istotny wpływ na wyniki uzyskiwane przez młodzież i jej rodziny, które biorą udział w programie, a jej pracownicy są zobowiązani do stosowania metod opartych na wzmacnianiu mocnych stron podopiecznych. Średni koszt półrocznej pracy z młodym człowiekiem w YAP wynosi 10.000 €, co w przypadku Irlandii stanowi niezwykle ekonomiczną alternatywę dla generujących wysokie koszty finansowe i emocjonalne placówek opiekuńczo- wychowawczych. Siłą YAP jest to, że nie próbuje sprzedać gotowego produktu, ale stara się rozpoznać lokalny kapitał społeczny i dopasować swój program do zastanego zasobu społecznego. Naczelnym celem całej organizacji jest dbanie o młodych ludzi i ich rodziny – co jest oczywiste dla każdego pracującego w niej asystenta. Obiecująco wyglądają dane z ewaluacji irlandzkiego oddziału YAP. Dane z 2015 roku mówią o tym, że na 1 289 zarejestrowanych w programie młodych ludzi, u 83% nastąpił wzrost poczucia własnej wartości, u 79% zaobserwowano poprawę ogólnego zachowania w szkole, u 84% redukcję ryzykownych zachowań oraz u 80% poprawę umiejętności samokontroli i świadomość emocji, dzięki czemu np. zaczęli mieć większą świadomość konsekwencji swoich czynów i zachowań. To bardzo dobre informacje nie tylko dla samych podopiecznych, lecz także dla asystentów i fundatora, który ma niezbity dowód na to, co faktycznie mogą zdziałać jego pieniądze. Jednak to nie liczby i ewaluacje mają największe znaczenie, lecz to, że beneficjenci programu sami potwierdzają jego pozytywne efekty. „To ważne dla młodych ludzi z trudnych rodzin, aby mieć system wsparcia. Program YAP pokazuje nam, że jest ktoś, kto się o nas troszczy” – trzynastoletnia Annie własnymi słowami określa istotę YAP, jej misję, cele i wartości.

Dane z ewaluacji irlandzkiego modelu YAP z 2015 roku:

• 1289zarejestrowanych,
• 83% wzrost poczucia własnej wartości,
• 79% poprawa ogólnego zachowania w szkole,
• 84% redukcja ryzykownych zachowań,
• 80 % poprawa równowagi emocjonalnej, dzięki której zaczęli oni brać pod uwagę konsekwencje swoich czynów.

Źródło: Czasopismo „O!”, nr 4 (5), marzec 2017