Liderzy młodzieżowi i rodzinni w społecznościach lokalnych

Pośród istniejących w Polsce programów z zakresu profilaktyki społecznej oraz wspierających rodzinę w społecznościach lokalnych dostrzegam jeden podstawowy mankament – zbyt rzadko sięga się w nich do metod, które wykorzystują siłę oddziaływania grupy rówieśniczej. 

Geneza programów rówieśniczych 

Istniejące na świecie koncepcje programów rówieśniczych odwołują się w warstwie teoretycznej najczęściej do socjologii małych grup, idei konformizmu społecznego oraz liderów nieformalnych. W Polsce prekursorem i propagatorem takich metod pracy stał się przede wszystkim Zbigniew Gaś (Gaś 1992). Ich istotą jest wyłanianie z grup rówieśniczych liderów młodzieżowych, których następnie przygotowuje się do roli doradcy. W okresie dojrzewania młodzież często zwraca się ze swoimi problemami do rówieśników, nie zaś do osób dorosłych. Dotyczy to zwłaszcza nastolatków należących do grup ryzyka, którzy pilnie potrzebują pomocy. Nie mogą jej jednak uzyskać, gdyż ich relacje z osobami dorosłymi uległy osłabieniu lub zerwaniu. Mają za to mniejsze opory, żeby szukać rady u kolegów. Wsparcie to najczęściej okazuje się nieskuteczne, gdyż pomagający nie mają odpowiednich doświadczeń, umiejętności i narzędzi. Czują się natomiast obciążeni odpowiedzialnością za niepowodzenie rówieśnika. 

Sieci rówieśnicze w praktyce 

Stąd też wśród specjalistów narodził się pomysł na docieranie do nieformalnych sieci wsparcia w środowisku rówieśniczym, zarówno szkolnym jak i pozaszkolnym, oraz na tworzenie warunków do rozwijania umiejętności konstruktywnego pomagania swoim rówieśnikom. Doświadczenia pokazują, że realizacja programów rówieśniczych uzupełnia i wzbogaca istniejącą już ofertę pomocową. Niezwykle istotną kwestią jest również zbudowanie pozytywnej relacji z dorosłymi, a tym samym zapobieganie izolacji nastolatków i tworzeniu się hermetycznych subkultur. Dzięki programom wyłaniane są młode osoby cieszące się największym zaufaniem rówieśników, szkolone tak, aby umiały słuchać, poszukiwać rozwiązań trudnych problemów, szukać wsparcia i prosić o pomoc, także specjalistyczną. Celem długofalowym jest budowanie w środowisku lokalnym pozytywnej kultury rówieśniczej, opartej na wsparciu i bezpiecznej atmosferze. (Pospiszyl 1998). 

Pozytywni liderzy 

Z racji na swoje zachowanie w grupach młodzieżowych bardzo często na pierwszy plan wybijają się negatywni, destrukcyjni liderzy. Ci pozytywni są na pierwszy rzut oka mniej widoczni. Nie posługują się narzędziami represji, są mniej hałaśliwi i dominujący. Jednak atrakcyjny, pozytywny rówieśnik, mający wysoką pozycję, może wpłynąć na zmianę w grupie. W sytuacji, kiedy niecała młodzież identyfikuje się z narzuconymi negatywnymi normami, przeciwstawienie się im przez pozytywnego lidera ośmiela inne osoby do podobnych zachowań. Łatwiej jest im oprzeć się naciskom, jeżeli w grupie pojawi się chociaż jeden sojusznik. 

Wczesna interwencja 

Specjaliści dostrzegli (Rylke, Tuszewski 2004; Gaś 1995), że programy rówieśnicze mogą być znakomitym uzupełnieniem profesjonalnych programów wczesnej interwencji. Pozytywni liderzy pełnią w nich rolę indywidualnych doradców i słuchaczy, stają się łącznikami z profesjonalnymi programami, liderami szkolnych programów zwiększających samoświadomość i poprawiających klimat szkoły, wzorcami ról dla uczniów z problemami, organizatorami różnorodnych działań edukacyjnych. Często wybór pada na młodych ludzi, którzy już cieszą się zaufaniem rówieśników. Po przeszkoleniu ich siła oddziaływania na grupę rośnie. Motywują rówieśników i przekonują, aby zgłosili się ze swoim problemem do specjalisty. Podobieństwo problemów rozwojowych sprawia, że liderzy spontanicznie angażują się w zgłaszane im sprawy. 

Efektywność programów rówieśniczych 

Dotychczasowe doświadczenia poparte badaniami wskazują na to, że programy rówieśnicze są pomocne w działaniach profilaktycznych (Michel 2013; Szymańska 2000; Gaś 1995). Są ekonomiczne, skrojone adekwatnie do potrzeb, a więc efektywne. Opierają się na energii i entuzjaźmie młodzieży i dorosłych, którzy są autentycznie zainteresowani rozwiązywaniem problemów i chcą działać na zasadzie wolontariatu. Dostarczają okazji do angażowania się nastolatków w działania konstruktywne dla uczestników jak i dla otoczenia społecznego. Ułatwiają młodzieży podtrzymywanie kontaktów z dorosłymi w okresie buntu, zapewniając im ich pomoc i chroniąc przed izolacją. Elastyczność tego typu podejść sprawia, że mogą być stosowane w różnych środowiskach, dopasowywane w zależności od celów i potrzeb. Młodym liderom pozwalają doświadczyć takich uczuć, jak odpowiedzialność za siebie, swoje działania oraz swoją społeczność, a także za współtworzenie zdrowych warunków w realnej rzeczywistości. 

Zagrożenia i trudności 

Programy rówieśnicze niosą za sobą jednak pewne zagrożenia. Liderzy młodzieżowi, w konkretnej społeczności bądź placówce, zaczynają czerpać korzyści z uprzywilejowanej pozycji wśród dorosłych, co może obniżać ich wiarygodność w oczach równolatków. Mogą mieć tendencję do przekraczania swoich kompetencji i podejmowania się zadań, do których nie są przygotowani. Zaczynają terapeutyzować i nadużywać władzy. Dlatego tak ważne na etapie szkolenia liderów młodzieżowych jest wyłapanie osób, które mogą nie podołać swojej roli, ich adekwatne wsparcie lub wyłączenie z programu. Źle przeprowadzona selekcja może sprawić, że na czele grup staną negatywni liderzy, którzy nie tylko nie będą współpracować z dorosłymi, ale w skrajnych przypadkach doprowadzą do walki światów. Brak ciągłości programów prowadzi z kolei do zerwania kontaktów ze środowiskiem młodych i rozpadu grup, czyli tzw. sytuacji istnienia „liderów bez liderów”. Młodzież zostaje wtedy pozostawiona sama sobie, rozczarowana, bezradna i rozżalona, po raz kolejny zawodzi się na świecie dorosłych. Nie warto się łudzić, że kilkutygodniowe szkolenie liderów młodzieżowych przyniesie od razu wymierne efekty w postaci na przykład minimalizacji zachowań ryzykownych. Dopiero wieloletnie i wielopłaszczyznowe, systemowe i systematyczne programy prowadzą do budowania kapitału społecznego, stworzenia bezpiecznej i rozwojowej przestrzeni, co z czasem zaczyna stwarzać alternatywę wobec negatywnej kultury rówieśniczej. Taka zmiana wymaga jednak czasu i odpowiednich nakładów finansowych. Nie ma tu drogi na skróty. 

Liderzy rodzinni 

Ciekawą propozycją jest wykorzystywanie kompetencji liderskich w działaniach profilaktycznych i resocjalizacyjnych na gruncie rodziny. Zgodnie z ideą autorki koncepcji Beaty Marii Nowak (Nowak 2011) rolę lidera rodzinnego może pełnić każdy członek systemu rodzinnego bez względu na wiek i płeć. Pod warunkiem, że zostanie przez resztę zaakceptowany. Wyjątkowo może to być osoba spoza kręgu rodzinnego, również ciesząca się jego zaufaniem. Taki lider przede wszystkim musi mieć zdolność, faktyczną lub potencjalną, pokierowania zespołem rodzinnym. Dlatego na pierwszym etapie pracy istotne jest dokładne zdiagnozowanie jego potencjałów, cech osobowościowych i dotychczasowych doświadczeń. Skuteczny lider rodzinny to osoba nadająca bieg wszelkim przedsięwzięciom wspólnotowym, scalająca, motywująca do podejmowania aktywności oraz wspierająca działania zespołowe. Kształtowanie u liderów rodzinnych kompetencji poznawczych i behawioralnych może sprzyjać podwyższaniu ich zdolności poznawczych, samooceny oraz wyrównywaniu deficytów w komunikacji, a także wspierać całe systemy rodzinne w wydobywaniu i wykorzystywaniu posiadanych przez nie same zasobów. 

Bibliografia: 

• Gaś Z., (1992), Program Rówieśniczych Doradców jako forma podejścia rówieśniczego o charakterze wczesnej interwencji, Pracownia Wydawnicza Fundacji „Masz szansę”, Lublin. 
• Gaś Z., (1995), Pomoc psychologiczna młodzieży, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa. 
• Michel M. (2013), Lokalny System Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji Nieletnich, Wydawnictwo Pedagogium, Warszawa. 
• Nowak B.M., (2011), Rodzina w kryzysie. Studium resocjalizacyjne, PWN, Warszawa. 
• Pospiszyl K., (1998), Resocjalizacja. Teoretyczne podstawy oraz przykłady programów oddziaływań, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa. 
• Resnik H.S., Gibas J., (1981), Types of peer program aproaches, [w:] Adolescent peer pressure: theory, corelates and program impications for drug abuse prevention, NIDA, Rockville. 
• Rylke H., Tuszewski T., (2004), Powrót do źródeł. O profilaktyce w szkołach, Oficyna Wydawnicza Nauczycieli, Kielce. 
• Szymańska J., (2000), Programy profilaktyczne. Podstawy profesjonalnej psychoprofilaktyki, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno- Pedagogicznej, Warszawa. 

Źródło: Czasopismo „O!”, nr 3 (4), wrzesień 2016