Trudny temat przemoc rówieśnicza

Agresja jest ważnym problemem relacji interpersonalnych, przede wszystkim ze względu na fakt, iż przyczynia się do cierpienia minimum jednej ze stron owej relacji.

W związku z tym, fenomen agresji w życiu społecznym nie tylko jest ważnym obszarem dociekań badawczych wielu naukowców, lecz także skupia uwagę praktyków, w tym pedagogów, wychowawców i psychologów. Szczególnie istotna jest kwestia agresji i przemocy wśród dzieci i młodzieży.

Czym jest przemoc rówieśnicza i dręczenie szkolne?

Oprócz jednorazowych zachowań agresywnych, dzieci i młodzież szkolna spotkać się może ze specyficznym rodzajem przemocy rówieśniczej, jakim jest bullying. Bullying (dręczenie szkolne, nękanie, prześladowanie, tyranizowanie) ujmowany jest jako powtarzające się, wrogie, intencjonalne, negatywne działanie sprawcy lub sprawców wobec ofiary, która nie jest w stanie się obronić. Dla dręczenia rówieśniczego charakterystyczne są trzy cechy dystynktywne: intencjonalność – sprawca podejmuje agresywne działanie celowo, z zamiarem skrzywdzenia, nierównowaga sił – sprawca jest silniejszy od ofiary pod jakimś względem, np. fizycznym, psychicznym, itp., powtarzalność zachowań w czasie – zachowanie agresywne nie jest jednorazowym incydentem, lecz sprawca dręczy ofiarę przez jakiś czas. Dręczenie może przybierać różne postaci. Najczęściej wyróżnia się cztery formy: dręczenie fizyczne, znęcanie werbalne, wykluczenie społeczne i cyberbullying. Znęcanie fizyczne odnosi się do jawnej agresji fizycznej, która może przejawiać się w postaci bicia, popychania, kopania, plucia. Werbalne zastraszanie zawiera w sobie zachowania o charakterze jawnej agresji słownej obejmującej wyzwiska, przezywanie czy wyśmiewanie. Wykluczenie społeczne odnosi się do sytuacji, w której sprawca np. manipuluje relacjami społecznymi w taki sposób, by pogorszyć pozycję społeczną ofiary w grupie rówieśniczej. Do tej formy zaliczane są takie zachowania agresywne jak rozsiewanie plotek, ignorowanie, izolowanie, nastawianie grupy przeciw jednostce. W ostatnim czasie, za sprawą rozwoju nowoczesnych technologii komunikacyjnych, dręczenie zostało poszerzone o działania wykorzystujące te narzędzia. Stąd też mowa o cyberbullyingu, który przejawiać się może na różne sposoby, jak np. upublicznianie za pomocą elektronicznych narzędzi komunikacyjnych poniżających materiałów na temat rówieśnika, nękanie ofiary niechcianymi wiadomościami, usuwanie z listy kontaktów, itp. Przy czym należy pamiętać, że te formy dręczenia nie stanowią wyizolowanych „bytów”, a zatem jeden sprawca może podejmować się różnych zachowań agresywnych, mieszczących się w każdej z wyżej wymienionych form.

Rozpowszechnienie przemocy rówieśniczej

Przedmiotem badań prowadzonych w Polsce nad agresją i przemocą rówieśniczą są zazwyczaj formy zachowań agresywnych i przemocowych występujące w szkole oraz ich nasilenie. Z ostatnich badań programu „Szkoła bez przemocy” przeprowadzonych w 2011 roku na reprezentatywnej próbie uczniów (N=3169) wynika, że najbardziej rozpowszechnioną formą przemocy, jakiej doświadczają polscy uczniowie, jest przemoc werbalna (m.in. obrażanie, naśmiewanie się, ubliżanie, itp.). Nie doświadczyło jej tylko 37% uczniów. Przemocy fizycznej doświadcza jedna trzecia uczniów, zaś jeden na siedmiu uczniów (14%) doświadczył jakiejś formy przemocy seksualnej. Przemoc w szkole relatywnie częściej dotyka chłopców niż dziewczęta (77% versus 74%), jednak można wyróżnić pewne formy przemocy, których ofiarami częściej padają dziewczęta niż chłopcy, tj. przemoc relacyjna (44% dziewcząt versus 38% chłopców) i cyberprzemoc (21% dziewcząt versus 17% chłopców). Jedynie co czwarty uczeń (24,6%) nie doświadczył żadnego rodzaju przemocy, z kolei 9% badanych było ofiarami systematycznego znęcania. Z badań przeprowadzonych przeze mnie wśród uczniów szkół gimnazjalnych wynika, że 6% badanych gimnazjalistów doświadczało przemocy rówieśniczej zazwyczaj kilka razy w tygodniu, czyli było ofiarami systematycznego dręczenia, ofiar dręczenia było więcej niż sprawców, a trzy czwarte badanej młodzieży sygnalizowało, że było kilkakrotnie w ciągu ostatniego roku świadkiem dręczenia szkolnego. Zgodnie z danymi z ostatnich badań HBSC przeprowadzonych w roku szkolnym 2013/2014 w badanej grupie uczniów (N = 4545; osoby w wieku 11, 13 i 15) w ostatnich dwóch miesiącach poprzedzających badanie, co najmniej raz ofiarą prześladowania było 30,3% ankietowanych, a sprawcą – 31,3%. Zarówno sprawcą, jak i ofiarą przemocy co najmniej raz w ostatnich dwóch miesiącach było 13,6% ankietowanych. Co szósty nastolatek (16,1%) ankietowany w 2014 roku doświadczył w swoim życiu cyberprzemocy w formie krzywdzących wiadomości tekstowych, wiadomości umieszczonych w sieci, prześmiewczych stron internetowych lub umieszczenia w sieci kompromitującego zdjęcia. Częstego cyberbullyingu (przynajmniej 2–3 razy w ciągu miesiąca) doświadczyło 4,3% badanej populacji polskich nastolatków. Na podstawie przywołanych danych można stwierdzić, że pomimo różnych rezultatów badań, zależnych od przyjętych wskaźników, problem przemocy w relacjach rówieśniczych dotyka w sposób bezpośredni, jako ofiary lub agresora, co najmniej kilkunastu procent młodzieży szkolnej. Nieco mniejszy jest odsetek sprawców i ofiar systematycznego dręczenia.

Świadkowie dręczenia

Specyfika dręczenia rówieśniczego wyraża się dodatkowo w tym, że można wyróżnić w tym zjawisku „role uczestników”, do których należy nie tylko sprawca i ofiara, jak powszechnie się uważa, ale także świadkowie, ponieważ akt znęcania się jest w dużej mierze wydarzeniem publicznym. Niektórzy uczniowie chętnie i aktywnie przyłączają się do znęcania, gdy ktoś już je zainicjował i działają wówczas jako „asystenci” sprawcy (według pionierskich badań przeprowadzonych przez Christinę Salmivalli i zespół, w tej grupie znajduje się 7% uczniów). Inni, nawet jeśli sami nie atakują ofiary, oferują pozytywne wzmocnienie sprawcy w postaci okrzyków, braw, śmiechu czy zachęcających gestów (ok. 20%). Sam fakt zapewnienia publiczności jest istotnym wsparciem dla działającego agresora, dlatego też tych uczniów można nazwać „wzmacniaczami sprawcy”. Są tacy, którzy przyglądają się zajściu z bezpiecznej odległości, starając się nie sympatyzować z żadną ze stron (24% uczniów). Ich rolę można określić jako „outsiderską”. Jednakże, pomimo tego, że pozornie w żaden sposób nie uczestniczą w dręczeniu, to nie można powiedzieć, że są de facto niezaangażowani, ponieważ swoją postawą przyzwalają na przemoc, milcząco ją aprobują. Wreszcie, uczniowie, którzy przeciwstawiają się sprawcy i stają po stronie ofiary, próbując jej pomóc, to „obrońcy” (tylko 17%). Uważa się, że im więcej świadków, tym dłużej trwa znęcanie się. Reakcja świadków ma decydujące znaczenie, jeśli chodzi o powstrzymanie lub podtrzymanie tego zjawiska. Dlatego też rodzice, pedagodzy i wychowawcy powinni wiedzieć, co tak naprawdę dzieje się między napastnikami, ofiarami i świadkami oraz jaką rolę każdy z nich ma do odegrania.

Implikacje praktyczne

Bycie ofiarą czy sprawcą przemocy rówieśniczej ma odmienne, bezpośrednie i dalekosiężne skutki, do których zaliczyć możemy w przypadku ofiar – lękliwość, obniżenie samooceny, zaburzenia emocjonalne, psychosomatyczne, czy podatność na bycie ofiarą w życiu dorosłym, a w przypadku sprawców powielanie zachowań agresywnych. Jednak pomocy potrzebują nie tylko oni, lecz także świadkowie, którzy po takiej sytuacji mogą przez długi czas mieć poczucie winy z powodu braku reakcji lub niewłaściwego zachowania, odczuwać niezadowolenie i pretensje do siebie, dezorientację, a co ważniejsze – w efekcie tego doświadczenia uczą się bierności, bezradności i niereagowania w trudnych sytuacjach, czy aprobaty dla zachowań agresywnych.

Przeciwdziałanie

Podnoszenie świadomości dzieci i młodzieży na temat zjawiska przemocy rówieśniczej i stwarzanie okazji do dokonywania autorefleksji, może być pierwszym krokiem ku zmianie. Pomocnym narzędziem jest „cykl refleksji”, za sprawą którego łatwo jest ustrukturalizować analizę przypadków przemocy rówieśniczej. Model ten można wykorzystać w pracy z wychowankami zarówno w pracy indywidualnej, jak i grupowej. Ponadto przedmiotem analizy można uczynić zarówno przejawianie czy doświadczanie zachowań agresywnych, jak i bycie ich świadkiem. Niezbędne wydaje się również zachęcanie dzieci i młodzieży do przeciwstawiania się negatywnemu wpływowi grupy rówieśniczej i stwarzanie w kolejnych krokach okoliczności do nabywania kompetencji w zakresie właściwego zachowania się w sytuacji bycia świadkiem. Efektywne strategie mogą zmobilizować „cichą większość” do aktywnego przeciwdziałania. Taka zmiana czasem prowadzi także do zmiany zachowań sprawcy, bowiem bez znaczącego wsparcia „publiczności” jego zachowania i działania nie będą już tak spektakularne.

Rola nauczyciela

Nauczyciel (wychowawca, pedagog, psycholog) może występować jako koordynator, czy też „towarzysz” podążający za uczniem, którego rolą jest zadawanie odpowiednich pytań pobudzających do refleksji, ale również udzielanie wyjaśnień, za sprawą których zwiększa się świadomość ucznia na temat własnego zachowania i jego uwarunkowań. Oczywiście zależnie od tego, czego dotyczy analizowana sytuacja, pytania formułowane przez wychowawcę powinny być odpowiednio dostosowane i ukierunkowane. Dzięki takiej analizie młody człowiek rozwija swoją inteligencję emocjonalną, ale również szereg innych kompetencji społecznych. Sytuacja przemocy zostaje podzielona na części, dzięki czemu ułatwione zostaje poznanie i zrozumienie tego, czego doświadcza się w środowisku rówieśniczym. Podejmowane przez dorosłych (wychowawców, nauczycieli czy rodziców) próby bezpośredniego oddziaływania na dzieci i młodzież za pomocą.

Bibliografia:

1. Gibbs G., (1988). Learning by doing: a guide to teaching and learning methods. Further Education Unit, Oxford.
2. Giza-Poleszczuk, A., Komendant-Brodowska, A., Baczko-Dombi, A. (2011), Przemoc w szkole. Raport z badań. Maj 2011.
Malinowska-Cieślik M. (2015). Cyberprzemoc. W: J. Mazur (red.). Zdrowie i zachowania zdrowotne młodzieży szkolnej w Polsce na tle wybranych uwarunkowań socjodemograficznych.
3.Wyniki badań HBSC 2014. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2015.
4. Małkowska-Szkutnik, A. (2015). Przemoc w szkole (bullying). W: J. Mazur (red.). Zdrowie i zachowania zdrowotne młodzieży szkolnej w Polsce na tle wybranych uwarunkowań socjodemograficznych. Wyniki badań HBSC 2014. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2015.
5. Olweus, D. (2010), Przemoc w szkołach. Prezentacja na Europejskim Kongresie Przeciwdziałania Przemoc Szkolnej, Warszawa, 15.09.2010.
6. Pyżalski J. (2012). Agresja elektroniczna i cyberbullying jako nowe ryzykowne zachowania młodzieży. Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls.
7. Salmivalli C., Lagerspetz K., Bjorkvist K., Osterman K., Kaukiainen A. (1996). Bullying as a Group Process: Participants Roles and Their Relation to Social Status within the Group. Aggressive Behavior, 22, s. 1-15.
8. Tłuściak-Deliowska A. (2013a), Zaangażowanie gimnazjalistów w przemoc rówieśniczą. Rola bliskich przyjaźni. Wychowanie na co Dzień, 6(237), 3-7.
9. Tłuściak-Deliowska A. (2013b), Deklaracje postaw wobec przemocy rówieśniczej wśród gimnazjalistów. „Psychologia Rozwojowa”, 18/3, 75-86.

Źródło: Czasopismo „O!”, nr 4 (5), marzec 2017