Pejzaż z prawego brzegu Wisły

Praga-Północ, Praga-Południe i Targówek to trzy dzielnice znajdujące się na obszarach kryzysowych, objętych Zintegrowanym Programem Rewitalizacji m.st. Warszawy do 2022.

Tym artykułem rozpoczynamy cykl o warszawskiej rewitalizacji. A dokładnie: od sprawdzenia, z jakimi problemami borykają się na co dzień statystyczni mieszkańcy tej części Warszawy.

W stolicy o rewitalizacji mówi się bardzo dużo. Jest to gorący temat, który wywołuje wiele różnorodnych skojarzeń i emocji, od entuzjazmu po obawy, jak będzie przebiegał cały proces. Dlatego warto powrócić do źródeł i przypomnieć sobie, co w praktyce oznacza rewitalizacja dla mieszkańców Warszawy. Według ZPR rewitalizacja to proces zmian przestrzennych, technicznych, społecznych i gospodarczych podjętych w interesie publicznym, których celem jest wyprowadzenie objętego nią terytorium z sytuacji kryzysowej, przywrócenie mu dawnych funkcji bądź znalezienie nowych oraz stworzenie warunków do jego dalszego rozwoju z wykorzystaniem jego potencjału. Długofalowym efektem już podjętych działań rewitalizacyjnych, ma być przede wszystkim wyrównanie szans i zasypanie różnic pomiędzy prawobrzeżną Warszawą a przestrzeniami znajdującymi się po lewej stronie Wisły. Podjęte już działania są ukierunkowane na rozwój i podniesienie atrakcyjności obszarów kryzysowych (głównie Pragi-Południe, Pragi Północ, Targówka) dla mieszkańców i inwestorów, poprzez uporządkowanie przestrzeni, przygotowanie jej do pełnienia funkcji gospodarczych, rekreacyjnych i mieszkalnych, a także zmniejszenie negatywnych oddziaływań na środowisko, a w szczególności:

• ożywienie społeczno-gospodarcze, podniesienie jakości przestrzeni publicznej oraz poprawa środowiska naturalnego zgodnie z wymogami gospodarki niskoemisyjnej;
• rozwój turystyki, kultury i sportu w oparciu o tożsamość lokalną oraz zasoby dziedzictwa kulturowego;
• zapobieganie i przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu;
• zwiększenie aktywności mieszkańców oraz ich udziału w różnych obszarach funkcjonowania miasta.

Cały program rewitalizacji powstał w procesie partnersko-eksperckim, z wykorzystaniem wniosków płynących z badań ankietowych, opracowań oraz debat środowiskowych, a także konsultacji społecznych.

Sytuacja za rzeką

Zgodnie z ZPR oraz Programem Rodzina na lata 2010-2020 Praga-Północ, Praga-Południe i Targówek zostały zidentyfikowane jako obszary kryzysowe zamieszkiwane przez rodziny wieloproblemowe i dzielnice o znacznym sprzężeniu problemów społecznych, takich jak marginalizacja społeczna, materialna i lokalizacyjna. Brak dobrych wzorców i odpowiedniego oparcia w rodzicach sprawia, że młodzi ludzie z tych części Warszawy gorzej radzą sobie z codziennością, a po założeniu rodziny bardzo często powielają zachowania problemowe wobec własnych dzieci. Przyczynia się to w dłuższej perspektywie czasowej do “dziedziczenia” trudności lub nawet niewydolności opiekuńczo-wychowawczej. Statystycznie liczba rodzin bezradnych opiekuńczo-wychowawczo to odpowiednio: na Pradze-Północ ok. 15% klienteli Ośrodków Pomocy Społecznej, na Pradze-Południe 12%, a na Targówku ok. 16%.

Codzienność z podpórką państwa

Na wskazanych obszarach wyjątkowo wysoki jest wskaźnik ubóstwa, ze średnią wartością powyżej 30 punktów (dla całej Warszawy 13,59), dla Targówka 30,29, dla Pragi-Południe to 41,98, ze skrajnymi na Pradze-Północ (31,40) – na podobszarze Nowej Pragi 48,9, a na Szmulowiźnie nawet 62,41. W związku z tym z roku na rok wzrasta poziom środków przeznaczanych przez OPS-y na świadczenia okresowe. Niestety w strukturze pomocy społecznej dominują nadal bierne formy pomocy (świadczenia pieniężne i pomoc rzeczowa), przykładowo na  Pradze-Południe wsparcie finansowe to aż 74% świadczonej pomocy. Bieda obiektywna rodzin, ich niski kapitał kulturowy i edukacyjny, przyczyniają się do dziedziczenia ubóstwa. Młodzi, wkraczający w dorosłe życie, z braku alternatyw i dobrych wzorców często powielają status społeczny rodziców. Ogólny procent osób na terenie dzielnicy korzystających z różnych form pomocy społecznej to wg ZPR odpowiednio: dla Pragi-Północ 4,69%, Pragi-Południe 5,64% i dla Targówka 3,85% (wskaźnik ogólnowarszawski wynosi dla porównania 2,3%). Na Pradze-Północ jest to 69% rodzin objętych pomocą OPS, na Pradze-Południe 46%, a na Targówku 47% (dane OPS z 2014 i 2015 r.). Porównując do danych ogólnopolskich – zgodnie z Diagnozą społeczną 2015 poniżej granicy skrajnego ubóstwa (541 zł na osobę, podobną kwotę przyjmują OPS-y) w Polsce w 2015 r. żyło 3,3% gospodarstw domowych.

Niska stopa życiowa

Zła sytuacja materialna skutkuje ograniczeniem dostępu do leków i odpowiedniej diety, złymi warunkami mieszkaniowymi oraz większą skłonnością do radzenia sobie z problemami przy pomocy alkoholu i substancji psychoaktywnych. Wszystko to wpływa na długość życia i stan zdrowia mieszkańców (np. Praga-Północ wg Raportu o stanie zdrowia mieszkańców Warszawy w latach 2009-2011 średnia długość życia mieszkańców dzielnicy jest najniższa w skali całej Warszawy). Praga-Północ przoduje też w statystykach zachorowalności i zgonów z powodu chorób układu krążenia czy nowotworów, liczba zgonów z powodów niewyjaśnionych jest tam dwukrotnie wyższa od przeciętnej w stolicy. Sytuacja zdrowotna mieszkańców na Pradze-Południe i Targówku jest zdecydowanie lepsza. Innym równie destrukcyjnym wynikiem funkcjonowania w takiej rzeczywistości są samobójstwa. Od lat w tej statystyce przoduje Praga-Północ, wysoki współczynnik notuje również Targówek “Raport o stanie zdrowia…”. Nie mając wystarczającej wiedzy, umiejętności, zasobów, a także dostępu do innych rozwiązań, osoby z obszarów kryzysowych często wpadają w spiralę zadłużenia. O skali problemu świadczy np. fakt, że aż 42% spraw zgłoszonych do Biura Porad Obywatelskich na Pradze-Północ (raport OPS z 2015 r.) to problemy związane z zadłużeniem.

Na bakier z prawem

Brak zaplecza finansowego i dobrych nawyków spędzania wolnego czasu sprawia, że dzieci i młodzież z rodzin z ww. obszarów należą do grup wysokiego ryzyka uzależnieniem od alkoholu i substancji psychoaktywnych, takich jak narkotyki czy dopalacze, lub wywodzą się z rodzin z problemami z uzależnieniami (ok. 8% zarejestrowanych w 2015 rodzin na Pradze-Północ ma problem z alkoholizmem, na Pradze-Południe 6%, a na Targówku 6%). Często jeszcze przed osiągnięciem pełnoletności młodzi popadają w konflikt z prawem (wg statystyk OPS Praga-Północ z 2014 r. rośnie przestępczość wśród osób nieletnich – dwukrotnie na terenie szkół, a trzykrotnie z udziałem nietrzeźwych nieletnich sprawców). W dorosłe życie wkraczają już z obciążeniami. W statystykach przestępczości zdecydowanie przoduje Praga-Północ – 60% czynów karalnych z obszaru priorytetowego miało miejsce właśnie tu, wysoki wskaźnik przestępczości utrzymuje się również na Targówku, zwłaszcza w rejonie Targówka Fabrycznego.

Bez pracy

Jedną z głównych przyczyn problemów na wymienionych obszarach jest utrzymujące się wysokie bezrobocie, odpowiednio na Pradze-Północ 7%, a na Targówku 5% (przy wskaźniku ogólnowarszawskim ok. 3%). Na Pradze-Południe zgodnie ze statystykami w ZPR bezrobocie utrzymuje się na poziomie ok. 4%. Problemy ze znalezieniem pracy dotykają zwłaszcza osoby młode. W całej Warszawie osoby w wieku do 24 r.ż. stanowią 5% ogółem zarejestrowanych, na Pradze-Południe wskaźnik bezrobocia rejestrowanego dla grupy do 25 r.ż. wynosi ok. 9%, a na Targówku 15% dla grupy do 30 r.ż. (wyliczenia własne na podstawie sprawozdań OPS Praga-Północ za 2014 i OPS Targówek za 2015). Na Pradze-Południe aż 24% rodzin, a na Targówku 23% korzysta ze wsparcia OPS z powodu bezrobocia. Młodzież i młodzi dorośli to w wymienionych dzielnicach grupy najczęściej mające problem z realizowaniem obowiązku szkolnego, przedwcześnie wypadające z systemu edukacyjnego, o najniższych kwalifikacjach i doświadczeniu zawodowym. Wszystko to sprawia, że są narażeni na wpadnięcie w spiralę długotrwałego bezrobocia (powyżej roku), pracy bez umów, niskopłatnej, dostępnej tylko sezonowo. Wg OPS Praga-Północ w 2014 osoby z wykształceniem gimnazjalnym i poniżej oraz bez kwalifikacji zawodowych stanowiły 59% zarejestrowanych bezrobotnych, na Targówku 23% to osoby o niskim poziomie wykształcenia i kwalifikacji zawodowych, a 15% bez doświadczenia zawodowego, brak danych dla Pragi-Południe. Wydłużający się czas pozostawania bez pracy obniża i tak niską wstępną motywację do podjęcia i utrzymania zatrudnienia. Wg Diagnozy Społecznej 2015 główną przyczyną nieposzukiwania pracy wśród Polaków jest opieka nad dziećmi i obowiązki domowe (kobiety), a w przypadku mężczyzn utrata wiary w możliwość jej znalezienia, chęć zachowania prawa do świadczeń społecznych, stan zdrowia i brak chęci do pracy. Naukowcy zauważyli, że osoby, które utraciły pracę, należały do grupy, która częściej nadużywała alkoholu, miała niższe dochody, wykazywała wyższy poziom depresji, a niższy dobrostanu psychicznego i jakości życia. Sama utrata pracy pogłębia już posiadane deficyty. Brak zaradności życiowej i perspektyw na rynku pracy obciąża miejski system pomocy społecznej – przykładowo wg OPS na Pradze-Północ aż 62% świadczeń wypłacanych okresowo spowodowanych jest bezrobociem. Instytucja prognozuje, że w najbliższych latach będzie potrzeba zwiększenia środków na pomoc finansową dla beneficjentów. Co warto podkreślić, już samo odzyskanie pracy poprawia wszystkie powyższe wskaźniki.

Warszawscy przedsiębiorcy

Problemy z przystosowaniem się do warunków na rynku pracy przejawiają się również we wskaźnikach aktywności firm i przedsiębiorczości na Pradze-Północ, Pradze-Południe i Targówku. Raport o stanie przedsiębiorczości zrealizowany w 2014 przez Stołeczne Forum Przedsiębiorczości wskazuje, że znajdują się one wśród 4 stołecznych dzielnic o najniższym wskaźniku aktywnych firm na 1000 mieszkańców. Trochę lepiej plasuje się w tej analizie Praga-Południe. Wg ZPR wskaźnik przedsiębiorczości dla Pragi-Północ wynosi 16,28, a dla Targówka 14,20, a dla Pragi-Południe wysokie 20,97, przy poziomie ogólnowarszawskim równym 21,54. Problemem Pragi-Północ jest duże rozdrobnienie przedsiębiorców i przewaga małych podmiotów, które nie dysponują kapitałem na rozwój ani rezerwami finansowymi na przetrwanie okresu dekoniunktury, co sprzyja załamaniom na lokalnym rynku pracy i hamuje inwestycje; brak warunków zachęcających do inwestowania oraz niezdolność lokalnych przedsiębiorców do wykorzystania potencjału dzielnicy np. w branży turystycznej. Na Targówku aż 94% podmiotów stanowią mikroprzedsiębiorstwa najsilniej narażone na niekorzystne trendy makroekonomiczne, takie jak tempo przemian technologicznych, czasowy nawet brak stabilizacji politycznej czy zmienne gusta klientów. Niska i malejąca zasobność portfeli mieszkańców Targówka, skomplikowane przepisy prawne dotyczące prowadzenia działalności gospodarczej, zły stan infrastruktury – nie sprzyjają rozwojowi przedsiębiorczości w dzielnicy. Na Pradze-Południe aż 84% firm to mikroprzedsiębiorstwa. Głównym problemem w zakresie przedsiębiorczości, wskazanym na zorganizowanych w latach 2013–2014 debatach, był brak odpowiedniej platformy do wymiany informacji pomiędzy przedsiębiorcami oraz urzędem dzielnicy. Wskazano również zaniedbania infrastrukturalne, brak miejsc parkingowych dla klientów, co utrudnia dostęp do firm, oraz brak polityki zachęt dla przyciągania inwestorów.

Początki rewitalizacji w Warszawie

Dyskutując o rewitalizacji warto pamiętać, że obecną koncepcję oparto na doświadczeniach Lokalnego Programu Rewitalizacji m.st. Warszawy na lata 2005-2013, realizowanego w aż 16 warszawskich dzielnicach, w aż trzech różnych obszarach: zagospodarowanie przestrzenne, sytuacja społeczna i przedsiębiorczość. W styczniu 2005 roku Rada miasta stołecznego Warszawy przyjęła Uchwałę w sprawie Lokalnego Uproszczonego Programu Rewitalizacji m.st. Warszawy na lata 2005 – 2013 (LUPR). Dokument ten stanowił podstawę do ubiegania się przez m.st. Warszawa o środki z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego na działania związane ze zdegradowanymi obszarami miejskimi, poprzemysłowymi i powojskowymi w pierwszym okresie programowania funduszy strukturalnych w latach 2004 – 2006. Program ten został sporządzony w celu określenia i zidentyfikowania potrzeb w zakresie rewitalizacji zdegradowanych społecznie i ekonomicznie obszarów i obiektów, znajdujących się na terenie stołecznych dzielnic. Biorąc pod uwagę krótki okres programowania oraz wydatkowania funduszy strukturalnych w latach 2004 – 2006, zdecydowano się na opracowanie uproszczonego programu jako dokumentu odnoszącego się do wybranego obszaru pilotażowego miasta. W konsekwencji dla potrzeb LUPR zostały wyznaczone dwa obszary wsparcia. Pierwszy obszar dotyczył rewitalizacji obszarów miejskich, drugi zaś obszaru powojskowego. Jako rewitalizowane obszary miejskie wskazano centralnie położone dzielnice, które – jak uzasadniano – wraz z ich mieszkańcami i użytkownikami współtworzą wielofunkcyjny organizm, kształtujący tożsamość struktur miejskich na obu brzegach Wisły. Obecny program rewitalizacji to efekt szczegółowych analiz i ewaluacji doświadczeń z tamtego okresu.

Artykuł opracowany na podstawie dokumentów:

• Lokalny Program Rewitalizacji m.st. Warszawy na lata 2005-2013
• Zintegrowany Program Rewitalizacji m.st. Warszawy do 2022 roku
• Sprawozdania OPS z dzielnic Praga-Północ, Praga-Południe i Targówek z lat 2015-2016
• Raport o stanie zdrowia mieszkańców Warszawy w latach 2009-2011
• Program Rodzina na lata 2010-2020
• Diagnoza Społeczna 2015
• Rocznik Statystyczny Warszawy, 2015.

Źródło: Czasopismo „O!”, nr 4 (5), marzec 2017